ศิลปะกับศาสนา

ศิลปะและสุนทรียภาพมีอิทธิพลต่อจิตใจของคนเราได้หลายระดับ ระดับแรกคือความอยากได้หรืออยากครอบครองซึ่ง พุทธศาสนา เรียกว่า “ราคะ” อีกระดับหนึ่งคือความรู้สึกดื่มด่ำ สูงขึ้นมาอีกคือความสงบและสูงสุดคือความรู้สึกเหนือโลกย์ ที่ฝรั่งเรียกว่า“transcendence”เป็นความรู้สึกที่เป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติและจักรวาล ถอดเส้นกั้นระหว่างตัวของเรากับ โลก ซึ่งหากมองในแง่นี้ศิลปะไม่ใช่สิ่งที่ตรงข้ามกับศาสนา แต่สามารถเป็นสื่อนำให้เข้าสู่ทางธรรมได้ อธิบายได้จาก
2 ตัวอย่างคือ วงกลมเอ็นโซ (enzo) และการตกแต่งบ้านแบบปรัชญาเซน

ปรัชญา“เอ็นโซ”วงกลมแห่งปัญญา มีตัวอย่างการใช้วงกลมมากมายในพุทธศาสนา เช่น การเรียกคำสอนของพระพุทธเจ้าว่า“ธรรมจักร”หรือ วงล้อแห่งความจริง เซนต่อยอดคำสอนนี้เซนใช้การวาด ภาพวงกลมที่เรียกว่า“เอ็นโซ”(enzo)ในการแสดงถึง จักรวาลและแง่มุมต่างๆเพื่อฝึกความสงบของจิตใจ

วงกลมเอ็นโซเป็นตัวแทนของศิลปะแบบเซนที่เห็นได้ทั่วไป เป็นสัญลักษณ์ของการรู้แจ้ง พลัง และจักรวาล เป็นการ แสดงผลแห่งการกระทำและปัจจุบันและเป็นวิชาที่ลึกซึ้งที่สุดในบรรดาภาพเขียนแบบเซนที่เรียกว่า“เซนงะ”(zenga) เชื่อกันว่าคุณลักษณะของศิลปินจะแสดงออกมาอย่างชัดเจนผ่านวิธีการวาดวงกลมเอ็นโซ คนที่มีจิตและวิญญาณที่สมบูรณ์ เท่านั้นจึงจะวาดเอ็นโซที่แท้จริงได้ ศิลปินบางคนฝึกเขียนเอ็นโซทุกวันเพื่อฝึกฝนจิตใจ

เมื่อวาดวงกลมเอ็นโซ ปัญญานั้นอยู่เพียงปลายพู่กัน (brushstrokes of enlightment) แม้รูปร่างของเอ็นโซจะดูไม่ซับซ้อน แต่แก่นของมันกลับยากที่จะเข้าถึงด้านหนึ่งเป็นเพียงภาพวงกลมที่เขียนด้วยการลากพู่กันเพียงครั้งเดียวภายใน หนึ่งลมหายใจอีกด้านหนึ่งเอ็นโซเป็นตัวแทนของความสมบูรณ์ของช่องว่างเมื่อผู้ชมดูภาพเอ็นโซ ภาพจะสื่อสารและได้ รับการชื่นชมได้ในหลายระดับขึ้นอยู่กับความแข็งแกร่งของจิตใจผู้ชม

รูปร่างของเอ็นโซต่างกันไปตั้งแต่ภาพที่เป็นสมมาตรไปจนถึงภาพที่ไม่เป็นรูปเป็นร่าง ฝีแปรงบางและนุ่มนวลไปจนเส้น กว้างและรุนแรงเอ็นโซหลายภาพมีข้อความหรือกลอนสั้นๆที่เรียกว่า“ซัง”(san) ประกอบ ศิลปินอาจเป็นคนเขียขึ้นเองหรือ เป็นผู้ชมที่เขียนวิจารณ์ภาพเพื่อทำให้บริบททางศาสนาหรือจิตวิญญาณชัดเจนและลึกซึ้งยิ่งขึ้น ภาพเอ็นโซทำหน้าที่เป็น ข้อความหรือคำถามที่ขัดแย้งที่มองเห็นได้หรือเป็นการสาธิตที่ชี้หรือแนะให้เห็นธรรมชาติของความจริงมันสะท้อนให้เห็น ความเข้าใจของศิลปินว่าที่สุดแล้วคำพูดและภาพใดๆก็ไม่สามารถแสดงให้เห็นความเป็นจริงได้อย่างสมบูรณ์

การตกแต่งบ้านตามหลักปรัชญาเซน 

การออกแบบสวนของเซนนั้นเป็นการจัดพื้นที่ทั้งวัตถุและที่ว่างอย่างเรียบง่าย กลมกลืนไปกับรูปทรงและที่ว่างโดย รอบเมื่อฤดูกาลเปลี่ยนไปจากสวนที่มีใบไม้เขียวสะพรั่งก็ กลายเป็นสวนแห่งใบไม้ร่วง พื้นหญ้าเปลี่ยนจากสีเขียวเป็นพรมสีเหลืองส้มของใบไม้ จะเห็นได้ว่าศิลปะแบบเซน นั้นเน้นความรับรู้ของประสาทสัมผัสที่มีต่อของสรรพสิ่ง ในธรรมชาติโดยไม่ต้องจัดแต่งหรือกำหนดรูปแบบให้คงที่ เช่นการออกแบบบ้านที่ดูเรียบง่าย รูปทรงภายนอกแทบ ไม่สะดุดตา (จะเห็นได้ว่าในภาพนี้ บริเวณภายนอกและ ภายในบ้านดูเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน) แต่เมื่อเวลาผ่านไป เช้าจรดค่ำ แสงที่ส่องตกในบริเวณบ้าน กลับแปรเปลี่ยน ไปได้หลากหลาย ราวกับไม่ใช่บ้านหลังเดียวกัน

ความสุขจากงานศิลปะนั้นหาได้ง่ายๆในชีวิตประจำวัน เช่นนี้ ศิลปะแบบเซนโดยนัยแล้วคือการเข้าถึงทัศนะหรือ ตระหนักรู้ด้วยกระแสประสาทสัมผัสของเราและนัยยะนี้ บอกว่าศิลปะนั้นมีอยู่ทุกๆที่แม้กระทั่งใน”ที่ว่าง”ที่ดูเหมือน ไม่มีอะไรก็ตามเพราะความรู้สึกนั้นย่อม เกิดขึ้นตลอดเวลา ถ้าเรามีสตินิ่งพอก็จะจับศิลปะในความว่างคือจับความรู้สึก ได้ในขั้นเหนือไปจากนี้ ยังบอกถึงปรัชญาที่ว่าตัว ศิลปะนั้น แท้แล้วคือประสาทสัมผัสรับรู้ของผู้เสพนั่นเอง การตระหนักในสัมผัสรับรู้เช่นนี้ สามารถกระตุ้นให้เข้าถึง ความหมายเชิงปรัชญาในแง่ความเป็นไปของสรรพสิ่ง ไม่ใช่ด้วยสมอง แต่ด้วยจิตใจอันเปี่ยมด้วยความรู้สึก

กล่าวได้ว่าศิลปะแห่งเซนไม่ได้มีจุดหมายเพื่อการใช้งาน หรือเพื่อความสุนทรียะ หากแต่เป็นการฝึกฝนจิตใจอย่าง หนักเพื่อให้จิตสื่อสารกับความจริง